წინამდებარე სტატია განათლების სისტემაში არსებულ პრობლემებს - სახელმწიფო ბიუროკრატიის მმართველობის ხარვეზების მხილებას ეძღვნება. ის ააშკარავებს, რომ ბიუროკრატებს დაქვემდებარებული განათლების სისტემა სხვა არაფერია თუ არა პოლიტიკური სისტემის უპრინციპო დანამატი და ის ემსახურება არა მსოფლიო ბაზარზე კონკურენტუნარიანი ადამიანების აღზრდას, არამედ კონკრეტული პოლიტიკური რეჟიმის ძალაუფლების განმტკიცებას. ამასთან, ასაბუთებს, რომ განათლების სრულყოფის გზა გადის არა სამთავრობო სტრუქტურების მმართველობის „სრულყოფასა“ და სახელმწიფოს მხრიდან სასწავლო დაწესებულებების საქმიანობაზე კონტროლის ახალი გზების ძიებაზე, არამედ თითოეული ჩვენგანის პირადი და დამოუკიდებელი არჩევანის წახალისებაზე.

მკითხველმა ისე არ უნდა გაიგოს, თითქოს მიგვაჩნია, რომ განათლებაში არსებული პრობლემა მხოლოდ არასწორ მენეჯმენტშია. აქ მოყვანილია განათლების პრობლემის შემადგენელი რამდენიმე საკითხი, რომელიც აჩვენებს, რომ, სინამდვილეში, სამწუხაროდ, პრობლემა გაცილებით უფრო დიდი და რთულია - უმჯობესია, მთავრობა დაეხსნას განათლების მართვას:

საზოგადოებრივი განათლება. ადამიანები, რომლებიც განათლებაში ინვესტირებისაგან თავს იკავებენ, არ შეიძლება ვაიძულოთ ისწავლონ, ხოლო სხვები კი - გადაუხადონ მათ სწავლის ფული. ასეთი წესით მხოლოდ იმის მიღწევა შეიძლება, რომ ადამიანებმა ყოველგვარი პასუხისმგებლობა დაკარგონ საკუთარ ცხოვრებასა და მომავალზე. ყველა რაციონალურად მოაზროვნე ადამიანი უნდა ცდილობდეს, რომ თვითონ გაერკვას საკუთარ განათლება, თავისუფლება და პიროვნება (ვრცელი სახით გამოქვეყნდა 2006 წ.) გია ჯანდიერი 1961 „ახალი ეკონომიკური სკოლა - საქართველოს“ დამფუძნებელი და ვიცე-პრეზიდენტია. 1983 წელს დაამთავრა საქართველოს პოლიტექნიკური ინსტიტუტის ენერგეტიკის ფაკულტეტი, ხოლო 1993 წელს - თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კომერციის ფაკულტეტი. მუშაობდა საქართველოს კონტროლის პალატაში, საქართველოს პარლამენტში, ცენტრალურ საარჩევნო კომისიაში, ანტიკორუფციულ სამუშაო ჯგუფში, აგრეთვე, სტრატეგიული კვლევების ცენტრში და კითხულობდა ლექციებს სხვადასხვა სასწავლებლებში. გავლილი აქვს სტაჟირება საფრანგეთში, შვედეთში, ამერიკაში; მონაწილეობდა კონფერენციებში აშშში, რუსეთში და სხვა ქვეყნებში. გამოქვეყნებული აქვს მრავალი სტატია როგორც ქართულ, ისე უცხოურ ჟურნალ-გაზეთებში. არის საქართველოს ახალგაზრდა ეკონომისტთა და ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციების, ისევე, როგორც სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციების დამფუძნებელი და წევრი. 2004 წლიდან არის კრებულ „თავისუფლების ბიბლიოთეკის“ თანადამფუძნებელი და სარედაქციო საბჭოს წევრი. ელექტრონული გვერდის www.nesgeorgia.org რედაქტორი. უპირატესობებში და ამის მიხედვით შეადგინოს ცხოვრების წესი და გეგმა სხვისი კარნახის გარეშე. ამ გეგმაში კი ისეთი ინვესტიცია, როგორც განათლებაა, მთავარი უნდა იყოს. ნებისმიერი ადამიანი, რაგინდ დიდ ფულს ფლობდეს, მყისვე გაკოტრდება, თუ თუნდაც ელემენტარულ მათემატიკას არ გაეცნობა - რად უნდა ამას სხვისი კარნახი? მაშასადამე, განათლება ისეთი კაპიტალია, ამდვილად უპასუხისმგებლობა იქნება მისი ხარისხის კონტროლი და დაფინანსება სხვას გადავაბაროთ.

განათლებისადმი დამოკიდებულება. ბევრი ინტელექტუალი თვლის, რომ მას ყველაზე სწორად ესმის განათლების რაობა და მისთვის საჭირო გადაწყვეტილებების რეცეპტი. სამწუხაროდ, ეს გათვლები ხშირად ისევ კოლექტივისტურ, ცენტრალური დაგეგმვის მეთოდებს გულისხმობს. ძირითადი არსი ისევ იგივეა - მე უკეთ ვიცი და ყველამ მე უნდა მომისმინოს. ზოგი ექსპერტი თვლის, რომ განათლება - ეს მხოლოდ მეთოდია, როგორ ავითვისოთ ცოდნა, ზოგიც განსაკუთრებით ამახვილებს ყურადღებას უნარ-ჩვევებზე; ბევრი თვლის, რომ განათლება არის სულიერი შემოქმედება და მისი დაკავშირება რაიმე მატერიალურთან შეუძლებელია. ამ უკანასკნელის საპირისპიროდ, არიან ისეთები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ განათლება უბრალოდ მიზნის მიღწევის ყველაზე სწორი საშუალებაა. რა თქმა უნდა, არსებობს სხვა მოსაზრებანიც. ყველა ეს მოსაზრება სიმართლის მარცვალს შეიცავს და არავინ აპირებს მათზე თავდასხმას. მაგრამ, ამ ყველა ადამიანს ერთი შეცდომა მაინც მოსდის - ეს მათი, საზოგადოებისა და მით უმეტეს მთავრობის საქმე არ არის. თითოეული მოქალაქე რას გულისხმობს განათლების მთავარ მიზნად - ეს მათი პირადი საქმეა და მასში ჩარევა დაუშვებელია. ადამიანების, მათ შორის ინტელექტუალების, სურვილი - ჭკუა ასწავლონ უგუნურებს, პირდაპირ კავშირშია ყველაზე ტოტალიტარულ იდეებთან და რაგინდ კარგი სურვილებით არ იყოს ამ ჭკუის სწავლება ჩაფიქრებული, აუცილებლად და მაინც ტოტალიტარიზმით და მონობით დამთავრდება.

განათლება და პიროვნული თავისუფლება. ადამიანი გონიერი არსებაა, რომელიც სხვა ძუძუმწოვრებისგან აზროვნების უნარით განსხვავდება. ადამიანის საქმიანობის მთავარ მიმართულებას სწორედ აზროვნება წარმოადგენს. მისი პიროვნული თავისუფლების დიდი ნაწილი სწორედ აზროვნების თავისუფლებაა და, შესაბამისად, რაც მეტადაა შეზღუდული ადამიანის აზროვნება, მით უფრო არათავისუფალია იგი და, პირიქით. ფორმალური განათლება, ნებისმიერი სისტემატიზებული ფუნქციობა სწორედ აზროვნების შეზღუდვას (თუნდაც ყველაზე კეთლშობილური მიზნებით) გულისხმობს და მას ემსახურება. მის მესვეურებს, როგორც ითქვა, მიაჩნიათ, რომ სხვებზე უკეთ იციან რა არის საჭირო რომ სხვებმა ისწავლონ და რა არა.

როგორც ერთმა თურქმა სტუდენტმა თქვა თავის კომენტარში განათლებასთან დაკავშირებით ერთი დისკუსიის დროს „სკოლა აზროვნების ციხეა”. ანუ სკოლაში ჩვენს აზროვნებას დიდი ხნით აპატიმრებენ და მთელი ცხოვრება ვცდილობთ, გავათავისუფლოთ.

საჯარო-საზოგადოებრივ (უფასო, სავალდებულო) განათლებასთან შედარებით ნებისმიერი კერძო განათლება ამ პრობლემას გაცილებით ნაკლები დოზით მოიცავს - ამისაგან მას კერძო განათლების ნებაყოფლობითობა, ფულის გადამხდელთა პირდაპირი ინტერესი და კონკურენცია იცავს. გასაგებია, რომ ეს თვისებები საზოგადოებრივ განათლებას არ ახასიათებს. მაგალითად, ცხადია, რომ ჩვენი ინტერესი, სხვისი ფული სწორად იხარჯებოდეს, გაცილებით დაბალია, ვიდრე ეს ჩვენი საკუთარი ფულის შემთხვევაში იქნებოდა.

განათლება და ეფექტიანობა. აქ, თქმა არ უნდა, გაცილებით უკეთესად გვაქვს საქმე. ალბათ, არ არსებობს დედამიწის ზურგზე ადამიანი, ვინც კერძო განათლების უპირატესობას არ ცნობდეს საზოგადოებრივთან შედარებით. ალბათ, ძნელია იპოვოთ პოლიტიკოსი, რომელიც მტკიცედ უჭერს მხარს საზოგადოებრივ განათლებას და თვითონ პირველივე შესაძლებლობას არ გამოიყენებდა შვილი კერძო მასწავლებლებთან მიეყვანა. მითი საზოგადოებრივი განათლების აუცილებლობისა და შეუცვლელობის შესახებ საქართველოში ან აზერბაიჯანში, თურქეთში, რუმინეთში, ბულგარეთსა თუ სხვა ჩამორჩენილ ქვეყნებში, დიდი ხანია გაბათილებულია. საბჭოთა უმკაცრესი დამოკიდებულების მიუხედავად, ჩრდილოვანი ეკონომიკა განათლებაში ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული და ეფექტიანიც იყო. როგორც უკვე ვთქვით, ფულის ხარჯვისა და ეფექტიანობის ყველაზე ადვილად მისაღწევი ფორმაა ფულის ხარჯვას ის აკონტროლებდეს, ვინც მას იხდის, სხვა შემთხვევაში გაფლანგვა გამოურიცხავია.

სიღარიბე - მითი და რეალობა. საზოგადოებრივი განათლების მომხრეების მთავარ და მომაკვდინებელ არგუმენტს წარმოადგენს მრავალი ღარიბი ადამიანი, რომელსაც არ შეუძლია განათლებაში ინვესტირება. ეს არგუმენტი, როგორც არ უნდა იმედი ჰქონდეთ, მაინც სუსტია.

როგორც არ უნდა მკაცრად მოგვეჩვენოს, სწორედ ასეთი ღარიბი ინდივიდების კერძო განათლებაში ჩასაბმელად უნდა გადაიდგას ყველა ნაბიჯი. მათ, და სწორედ მათ უნდა შეაფასონ განათლების მნიშვნელობა და ყველაფერზე მოკლების ფასად მიიღონ სასურველი განათლება. ჯერ ერთი, ბევრ ოჯახს შეუძლია მართლაც მოიკლოს ბევრი რამ, თუ განათლებას მართლაც მეტად აფასებენ, ვიდრე გართობას და კომფორტს. მეორეც, შესაბამისი მონდომებისა და ტალანტების გამოჩენის შემთხვევაში განათლებისთვის სესხის მიღება არცთუ ისე რთულია (უკვე საქართველოშიც). ეს რეალობაა, ხოლო მითს ის წარმოადგენს, რომ, თითქოს საზოგადოებას და მის წევრებს მეტი სარგებელი აქვთ (ან ექნებათ), თუ ღარიბები განათლებას უფასოდ მიიღებენ.

პირველ რიგში, უფასო არაფერი არსებობს - ეს მხოლოდ ნიშნავს - სხვის ხარჯზე. მეორეც, არავინ ცდილობს დაინახოს მეორადი ეფექტები და დანახარჯები, რომელიც საზოგადოებისთვის „უფასო“ განათლებას მოაქვს. ზემოთ ამ დანახარჯების შესახებ უკვე ბევრი რამ ვთქვით - არაეფექტიანობა მისი ერთი ნაწილია, თავისუფლებააყრილი ადამიანების ცხოვრება - მეორე. როგორც ჩანს, ამ მითების ავტორებს სჯერათ, რომ თავისუფლებააყრილი, მაგრამ წერა-კითხვის რამენაირად მცოდნე ადამიანები საზოგადოებრივი - უფასო განათლების დადებითი შედეგია. ჩვენ არ გვინდა ეს დავიჯეროთ. გვეტყვიან, გაუნათლებელი ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნებაო - არც ეს დაიჯეროთ. ეს პირიქითაა - ადამიანი განათლებული ვერასოდეს გახდება, თუ თავისუფალი არ იქნება.

განათლება და ჩვენი რეალობა. რასაც დღევანდელი მთავრობა ვერ ახერხებს (როგორც ჩანს, ვერ ბედავს პოლიტიკურად წამგებიან თემებზე პირდაპირ საუბარს), ეს არის ღიად და საჯაროდ იმისი გაცხადება, რომ დღევანდელი საქართველოს მთავრობას არ აქვს და უახლოეს მომავალში არ ექნება სათანადო სახსრები ისეთი დონის განათლება დააფინანსოს, რომელიც კონკურენტუნარიანი იქნება. ასე განსაჯეთ, დღევანდელი ქართული მთავრობის შესაძლებლობა, მაგალითად, ერთ მოსწავლეზე გადაანგარიშებით 30-დან 50-მდე ჯერადად მცირეა, ვიდრე აშშ-ში ერთ მოსწავლეზე ხარჯები (ეს ვარირებს შტატების მიხედვით). როგორ შეიძლება ასეთი სხვაობის პირობებში გვეგონოს, რომ შეგვიძლია მათ რაღაც დონეზე მაინც მივუახლოვდეთ, ეს მკითხველისთვის მიგვინდვია გასააზრებლად. თუმცა, ეს განსხვავება ბიუჯეტურ ხარჯებში სრულად არ ასახავს მდგომარეობას, ამას უნდა დავამატოთ ის, თუ რა ხარისხის წიგნები, სასწავლო ტექნიკა და ინვენტარი და მასწავლებელები ჰყავთ მათ და რა დონის მენეჯმენტი. რა შეიძლება ამას დავუპირისპიროთ, რათა იმის იმედი გვქონდეს, რომ მათთან კონკურენციას უახლოეს მომავალში შევძლებთ? - ფული? ნაკლებად მოსალოდნელია, რომ ჩვენ ასე სწრაფად გავმდიდრდეთ, სახელმწიფოს კი ჩვენი ფულის მეტი არაფერი აქვს. უკეთესი მენეჯმენტი? სახელმწიფო სექტორის მენეჯმენტის ხარისხის მეყსეული ამაღლებაც ნაკლებად სავარაუდოა. ის, რაც შესაძლებელია, ეს არის მხოლოდ კერძო ფული, კერძო ინტერესი და კერძო, პირდაპირი კონტროლი.

განათლება და მენეჯმენტი. ზემოთ აღნიშნული მართვის პრობლემები არ გვიკვირს - მსგავსი პრობლემა ჩვენს გარშემო ბევრ საჯარო თუ კერძო საქმიანობაში შეიძლება შევნიშნოთ. ჩვენ მხოლოდ ის გვიკვირს, რომ ასეთი ხარისხის მართვის პირობებში უამრავი ადამიანი გულუბრყვილოდ თუ უგერგილოდ (არხეინად) მზადაა უამრავი სახსრები იყრებოდეს. თუ შევადარებთ, ამერიკაში ათასჯერ მეტი ფული იყრება - იქაც შედეგის გარეშე, მაგრამ ერთ სულ მოსახლეზე ან სიმდიდრის ზომის მიხედვით ჩვენი ზარალი ამ უგერგილობის გამო გაცილებით დიდი გამოვა. მაშასადამე, ჩვენ ვალდებული ვართ უარი ვთქვათ ბევრ ადამიანურ სისუსტეზე და წავიდეთ რადიკალურ ნაბიჯებზე, რათა მომავალი თაობები სიბნელისაგან ვიხსნათ.

მენეჯმენტის გასაუმჯობესებლად განათლებაში ნამდვილად ბევრი ნაბიჯია გადასადგმელი, ისევე, როგორც ბევრ სხვა სფეროში, მაგალითად, შრომის საფასური - ნებისმიერი მენეჯმენტი ჩავარდება, თუ მის მიერ შეთავაზებული ანაზღაურების სისტემა არ შეესაბამება საბაზროს. ბაზარი ერთადერთი საშუალებაა რაიმეს შესაფასებლად და შესაბამისად ასანაზღაურებლად.

განათლება და კორუფცია. პოლიტიკოსთა და ექსპერტთა ყველაზე გავრცელებულ შეცდომას, როგორც წესი, კორუფციასთან დაკავშირებით შეიძლება ვხედავდეთ. არავინ შეეცდება ალბათ იმ კორუფციის გამართლებას, რომელიც სახელმწიფო უნივერსიტეტში არსებობს. მაგრამ კორუფციასთან ბრძოლის იარაღად აქაც ცდილობენ არასაბაზრო მეთოდები გამოიყენონ. კორუფციის შეზღუდვა - იქ, სადაც საზოგადოება მზად არ არის, იქ, სადაც კორუფცია მიზნის მიღწევის ერთადერთი გზაა - შეუძლებელია. იმ მიზნებიდან გამომდინარე, რომელიც სახელმწიფო განათლების სისტემის სხვადასხვა მხარეებს აქვთ, კორუფციის დაძლევა წარმოუდგენელიც კი ჩანს. როდესაც ზემოთ ამოცანებზე ვსაუბრობდით, სწორედ ამას ვგულისხმობდით.

განათლების მიზანი მხოლოდ ერთი შეიძლება იყოს - ადამიანს შეუქმნას უკეთესი პირობები მისი ტალანტების უკეთესად გამოსაყენებლად, ცხოვრებაში საკუთარი მიზნების მიღწევის გასაადვილებლად და კონკურენციის დასაძლევად.

როდესაც ცენტრალური დამგეგმავები ცდილობენ განათლება მართონ, ისინი სწორედ ამ შეცდომას უშვებენ. შეუძლებელია ათასობით ადამიანის ტალანტის ექსპერტული შეფასება, მათ მიზნებსა და ინტერესებში გარკვევა და ამ ინტერესებზე/სათვის სასარგებლო ინფორმაციის მოგროვება ისე ეფექტიანად, როგორც ამას ბაზარი და სხვა კერძო ინსტიტუტები შეძლებენ. უნდა დავიჯეროთ, რომ სოციალიზმი არ ამართლებს არც წარმოებაში და არც განათლებაში, რომელიც ასევე შეიძლება წარმოებად ვიგულისხმოთ - ცოდნის წარმოებად.

თუ ჩვენს საკუთარ წარსულში ჩავიხედავთ, დავინახავთ, რომ იმ პერიოდში, როდესად განათლებას და განათლებულ ადამიანს მართლაც ფასი ჰქონდა, მოვლენები სწორედ იმგვარად ვითარდებოდა, როგორც ჩვენ ვხედავთ.

ნურავის ნუ ექნება იმის იმედიც, რომ ამ თუ სხვა სფეროში გამოსავალი უცხოელების ფინანსური დახმარებაა. ასეთ დახმარებას არსად გაუმართლებია.

თვით სიტყვა კორუფცია უფრო მეტად გარყვნილებას ნიშნავს, ვიდრე მექრთამეობას. სახელმწიფოს გარეთა დახმარების ნებისმიერ გზას გარყვნილებისაკენ მივყავართ. ისევე, როგორც ცალკეული ადამიანის შემთხვევაში, საზოგადოებრივი წარმონაქმნი, რომელიც სხვის იმედად ყოფნას ამჯობინებს, მყისვე იწყებს დეგრადირებას, საკუთარი მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობის გადაფასებას შემცირების მიმართულებით. მისი წევრები შეეცდებიან ეს უპასუხისმგებლო და უპატრონო ფული საკუთარი ინტერესებისთვის შეაბრუნონ და ა.შ.

განათლება და კანონის მმართველობა. ნამდვილი განათლება, როგორც აღვნიშნეთ, თავისუფალი ადამიანების ხვედრია. თავისუფალი ადამიანები პატივს სცემენ ერთმანეთს, სხვათა ღირსებას, საკუთრებას და თავისუფლებას. მხოლოდ ამის შედეგი შეიძლება იყოს კანონის მმართველობის პრინციპის მოქმედება.

კანონის მმართველობის პრინციპი, ცნობილი ელინისტების გამოკვლევის მიხედვით, პირველად ძველ საბერძნეთში დაიბადა - სწორედ თავისუფალი ბერძენი მოქალაქეების მოსაზრებებში, თუ როგორ უნდა მართულიყო ქვეყანა. ისინი, იმისათვის, რომ თავიანთი თავისუფლება შეენარჩუნებინათ, ადამიანის მმართველობას კანონის მმართველობას ამჯობინებდნენ.

როგორ შეიძლება კანონის მმართველობისა და განათლების ცენტრალური დაგეგმვის სისტემის შეთავსება? ნებისმიერი გადაწყვეტილება, რომელიც ამ სისტემას შეუძლია მიიღოს, პირდაპირ კავშირში უნდა იყოს სახელმწიფო აპარატის იმდროინდელ პოლიტიკურ მოთხოვნებთან. პოლიტიკური ხელმძღვანელობა პირდაპირაა ჩაბმული გადაწყვეტილების მიღების პროცესში, რომლის შედეგად განათლების სისტემა ან მიიღებს ფულს, ან არა. ამ ფულის (გადასახადის) გადამხდელებს არ გააჩნიათ არანაირი სწრაფი რეაგირების საშუალება, ისეთივე, როგორც კერძო სექტორში ექნებოდათ, რათა ან მენეჯერები (ბიუროკრატები) აიძულონ შეწყვიტონ ფულის ფლანგვა, ან საერთოდ ჩამოართვან ეს ფული მათ. ფული ამ შემთხვევაშიც ძალაუფლებაა.

ეს კავშირი უფრო მეტ სტიმულს იძლევა მეტი და მეტი პოლიტიკური ჩარევისთვის და სისტემას აიძულებს პირდაპირ დაემორჩილოს პოლიტიკურ მოთხოვნებს და ეცადოს მხარი დაუჭიროს პოლიტიკური ელიტის საჭიროებებს. ეს საჭიროებები ზოგჯერ მარტივია: არჩევნებში მიღებული ხმები და „უანგარო” დახმარება. ზოგჯერ უფრო რთულია: იდეოლოგიური მხარდაჭერა. ეს გვარწმუნებს, რომ განათლების სისტემის პოლიტიკური მიზნებისთვის გამოყენების შემცირება და, მით უმეტეს, შეწყვეტა, მხოლოდ მისი პრივატიზებით შეიძლება.

ცხადია, ამას არანაირი კავშირი არ აქვს კანონის მმართველობის პრინციპთან. ადვილი წარმოსადგენია, ალბათ, რა ხდება განათლების სისტემაში, როდესაც იქ პირველი პირი იცვლება, მაგალითად, როდესაც მთავრობა იცვლება, მის მიერ შექმნილი მთელი სისტემა უნდა შეიცვალოს. ადვილი წარმოსადგენია როგორ ზემოქმედებას ახდენს ასეთი ცვლილება განათლებაზე, რომელიც შედეგებს ნებისმიერ შემთხვევაში გაცილებით უფრო გვიან იძლევა, ვიდრე 1 თუ 2 პოლიტიკური ციკლია. ხოლო ამ ციკლის შიგნით პოლიტიკოსებს გაცილებით რთული პრობლემები უჩნდებათ, ვიდრე განათლების ეფექტიანობის ზრდაა. ამ პოლიტიკური პრობლემის გადაწყვეტა მხოლოდ უდიდესი გამჭრიახობით და სიმამაცით შეიძლება - პრივატიზების გზით.

ვფიქრობთ, უკვე საკმარისზე მეტი არგუმენტი მოვიყვანეთ იმისთვის, რომ დავივიწყოთ გულუბრყვილო ფიქრები განათლების საზოგადოებრივი ხასიათის და მნიშვნელობის შესახებ. განათლება მხოლოდ ინდივიდუალური მოვლენაა და რაც მეტი აქვს ის პიროვნებას, მით უკეთესი მისთვისაც და, საბოლოო ჯამში, საზოგადოებისთვის.