ადგილობრივი მმართველობა, ღია დემოკრატია და საგადასახადო კონკურენცია შვეიცარიაში

ნება მიბოძეთ, მოკლედ აგიხსნათ, თუ რა განაპირობებს იმ ფაქტს, რომ შვეიცარიაში კანტონალური (საოლქო) და მუნიციპალური ხელისუფლება რეალურად მუშაობს. შვეიცარიის აღმოსავლეთ ნაწილში ერთერთი მუნიციპალიტეტის მერს ვიცნობ, სადაც 5 000 მოსახლე ცხოვრობს (მთლიანად შვეიცარიაში სულ სხვადასხვა სიდიდის 3000 მუნიციპალიტეტი და 26 კანტონაა.

ყველაზე პატარა მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა 100-ზე ნაკლებია და ყველაზე დიდის, ქალაქ ციურიხის, 400 000-ზე მეტი), ამას წინათ საუბარი მქონდა ამ მუნიციპალიტეტის მერთან იმის შესახებ, უნდა შევიდეს თუ არა შვეიცარია ევროკავშირში და თუ შევა, რა დაუჯდება ეს და რა სარგებლობა ექნება აქედან. საკითხს წმინდა შვეიცარიული კუთხით მივუდექით. სკეპტიციზმის მიზეზები რომ ნამდვილად არსებობს, ორივემ ვაღიარეთ, მან კი დაამატა, „თუ შევუერთდებით, მე 10 შვეიცარიულ ფრანკზე მეტი არ დამიჯდებაო.” როდესაც მიზეზი ვკითხე ასე ამიხსნა: „კაბინეტში ორი დიდი სანაგვე ყუთი მაქვს, სადაც ოფიციალურ წერილებს ვყრი. ყოველდღე უამრავ წერილს ვღებულობ, მაგრამ მათ წაკითხვაზე დროს არასდროს ვკარგავ, უფრო ხშირად პირდაპირ სანაგვეში ვისვრი. ერთი სანაგვე კანტონალური ხელისუფლებისგან გამოგზავნილი ფორმულარების, დადგენილებების და სხვა ქაღალდებისთვის მაქვს, მეორე ყველა იმ ქაღალდისთვის, რასაც ბერნიდან მიგზავნის ფედერალური ხელისუფლება. როდესაც ევროკავშირს შევუერთდებით, მესამე სანაგვე დამჭირდება ბრიუსელიდან მოსული ფორმულარებისა და დადგენილებების ჩასაყრელად. ეს დაახლოებით 10 შვეიცარიული ფრანკი დამიჯდება, რადგან საკმაოდ დიდი სანაგვე დამჭირდება…”.

რასაკვირველია, ის ცოტას აზვიადებდა, მაგრამ მისი მუნიციპალური ავტონომია ფინანსურ და ფისკალურ ავტონომიაზეა აგებული, რასაც ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს და, რითაც აიხსნება ის ფაქტი, რომ მას ცენტრალური ხელისუფლებიდან მოსული წერილების იგნორირების არ ეშინია. შვეიცარიული საგადასახადო სისტემა სამი დონისაგან შედგება. მუნიციპალურ გადასახადებს საშემოსავლო გადასახადების ერთი მესამედი მიაქვს უშუალოდ გადასახადების გადამხდელებისგან. ამგვარად, მუნიციპალურ ხელისუფლებას „საკუთარი ფული” აქვს, რაც ადგილობრივი სახელმწიფო სამსახურების ხარჯებზე მიდის და რასაც გადასახადების გადამხდელები აკონტროლებენ, რომლებიც იგივე მომხმარებლები და ამომრჩევლები არიან.

შესავალი

სახელმწიფოს სტრუქტურული, ფინანსური და ფისკალური სისტემის ორგანიზების „საუკეთესო გზა” არ არსებობს. ისე, რაც უფრო მცირე ზომის იქნება, მით უკეთესია. ყველაფერი, რაც ახლა გვაქვს, სხვადასხვა ისტორიული კონტექსტიდან გამომდინარე გამოცდილებიდან არის აღებული. წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როდესაც „სასწაულებრივი გადაწყვეტილებების” ბრმად გადმოღება ხდებოდა ამერიკის შეერთებული შტატებიდან. ახლა ყველა ქვეყანა, მათ შორის ევროპაც, სხვაგან ეძებს გზებს. დიდი ინტერესით ვაკვირდებით, როგორ ხდება პრობლემების გადაჭრა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში, მაგალითად, ლათინურ ამერიკაში. ახლა, როგორც სპეციალისტი ისე კი არ ვსაუბრობ, არამედ, როგორც რიგითი ადამიანი, რომელსაც უბრალოდ აზრის გაზიარება სურს. „სწორი გზა” იდეების, მოდელების, მოსაზრებებისა და ექსპერიმენტების კონკურენცია უნდა იყოს. შვეიცარიის პოლიტიკური და საგადასახადო სისტემა სუბსიდირების პრინციპს ეყრდნობა.

სუბსიდირება კარგი კონცეფციაა, მაგრამ ხშირად არასწორად ესმით

ახლა სუბსიდირების პრინციპი აქტუალურია, რადგან ევროკავშირის „მაასტრიხტისა და ამსტერდამის ხელშეკრულების” ქვაკუთხედს წარმოადგენს. მის შესახებ ბევრს ლაპარაკობენ, მაგრამ სინამდვილეში არავინ იცის რას ნიშნავს.

შვეიცარიის მთავრობის სუბსიდიების მიმართ საკმაოდ სკეპტიკურად ვარ განწყობილი და რადგან ამ საკითხზე ძალიან შემტკივა გული, მსურს რამდენიმე არგუმენტი წამოვწიო წინა პლანზე. ეს პრინციპი პიროვნების, სახელმწიფოსა და საზოგადოების არსებითად დაცალკევებას ეფუძნება. მისი კლასიკური დეფინიცია შეიძლება ჯერ კიდევ კათოლიკურ სოციალურ მოძღვრებაში გვხვდება: „ადამიანები იმ ამოცანებს ემსახურებიან, რაც მათ აინტერესებთ და რის შესრულებაც საზოგადოების ან სახელმწიფოს დახმარების გარეშე შეუძლიათ. საზოგადოებას მხოლოდ სუბსიდირება შეუძლია.” იგივე ითქმის სახელმწიფოთა იერარქიულ სტრუქტურებთან მიმართებაშიც. როგორც წესი, ყველაზე დაბალ და მცირე ეშელონებს პასუხისმგებლობა უნდა ეკისრებოდეს და ძალაუფლებისა და პასუხისმგებლობის ქვემოდან ზედა იერარქიაში გადაცემა გამართლებული უნდა იყოს. იერარქიის ქვედა ეშელონებს უნდა ეტყობოდეს, რომ ამოცანის ეფექტიანად შესრულება თვითონ არ შეუძლია, სხვა სიტყვებით: სუბსიდირება ნიშნავს, რომ პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ პრობლემებს რაც შეიძლება კერძო და ლოკალურ ფარგლებში უნდა მოვუნახოთ გამოსავალი.

ამ ფორმულირებას ისეთი ტენდენცია აქვს, რაც გვაიძულებს, გადაწყვეტილებები რაც შეიძლება ვიწრო წრეებში მოვნახოთ. მაგრამ დამატებით ახსნას საჭიროებს ფრაზები „არ შეუძლია”, „რაც შეიძლება ვიწრო”, „ეფექტიანად შესრულება”. არსებობს საშიშროება, რომ შესაძლოა ამ პრინციპის პირობებსა და ეფექტიანობას „სხვადასხვა ინტერპრეტაცია” მოუძებნონ, რის თანახმადაც ბოლოს და ბოლოს მაღალი რანგის მიერ ერთგვარი ძალაუფლების აღებაც კი გაამართლონ. ცენტრალიზაციის გასამართლებლად ეგრეთ წოდებული „კარგი მიზეზები” ყოველთვის მოიძებნება.

მრავალი კონსტიტუცია და კანონი ხშირად სიმდიდრის უაღრესად „ერთგვაროვან და თანაბარ განაწილებამდე” და პრობლემატური ან მარგინალური სფეროების სუბსიდირებამდე მიდის. ხელოვნური დახმარება, ხელახალი გადანაწილება რეგიონულ, სტრუქტურულ ფონდებში და მასიური სუბსიდიები ცენტრალური მთავრობის ერთერთი გამორჩეული როლია. ამის გამო, პოლიტიკა ბრძოლის ველს ემსგავსება, სადაც ყველა ყველას წინააღმდეგ იბრძვის უფრო მეტი და მეტი სუბსიდიებისა და ჩარევისთვის. აი, რატომ ვარ სკეპტიკურად განწყობილი ცენტრალური მთავრობის მხრიდან ყოველგვარი ხელახალი გადანაწილების მიმართ, განსაკუთრებით კი ისეთ შემთხვევაში, როდესაც ეს რეგიონულ დონეზე ხდება. მდიდარი რეგიონების შედარებით ცუდი გადასახადის გადამხდელები გადასახადებით ამოღებულ ფულს ღარიბი რეგიონების შედარებით მდიდარ ადამიანებს ურიცხავენ, რომლებიც ამ ფულს ისევ მდიდარ რეგიონში აბანდებენ. ამგვარად, როგორც ხედავთ, საერთო გადასხადებიდან მიღებული ფულის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელიც სუბსიდიის სახით გადაეცა მარგინალურ რეგიონებს, ისევ ცენტრში ბრუნდება. რეგიონებს შორის ხელახალი გადანაწილების ერთადერთი შედეგი პერიფერიების ცენტრზე დამოკიდებულების გაძლიერება და იურისდიქციათა შორის ყოველგვარი სასარგებლო კონკურენციის ჩახშობაა. მაგრამ ეს ცალკე თემაა.

დროდადრო პოლიტიკურ ცხოვრებაში ისეთი ვითარება იქმნება, როდესაც აქტიური ქმედება და პოლიტიკა სულ სხვა მიზანს ემსახურება, მაგრამ სულ სხვა შედეგს გამოიღებს ხოლმე. სუბსიდირების პრინციპსაც ხშირად ბოროტად იყენებენ, რომ ზედა ეშელონებისთვის უფლებამოსილების გადაცემა „გაამართლონ” ვითომდა უკეთესი გამოსავლის პოვნის მიზნით.

საქმე კიდევ უფრო რთულდება, როდესაც ზედმეტ ცენტრალიზებულობას იმით „ამართლებენ”, რომ ქვედა იურისდიქციას ფინანსური შესაძლებლობა არ აქვს საჭირო ამოცანების შესასრულებლადო. ცხადია, ცენტრალიზებული საგადასახადო სისტემა თუ საოლქო და მუნიციპალურ გასადახადებს აშკარად წაართმევს ქვედა საფეხურებს, გაღატაკებული ქვეყნები და რეგიონები საკუთარი ამოცანების შესასრულებლად გადასახადების შეგროვებას ვეღარ შეძლებენ. ამგვარად, საგადასახადო სისტემის ცენტრალიზაცია ამოცანათა ცენტრალიზაციას იწვევს. რასაკვირველია, უცნაური იქნება ისეთი სისტემა, რომელიც გადასახადებს ცენტრალიზებულად შეაგროვებს და მხოლოდ ამოცანების დეცენტრალიზაციას მოახდენს. ასეთ შემთხვევაში ცენტრის მიერ ფედერალური სისტემის ქვედა დონეებს შორის თანხების ხელოვნური განაწილება ყველაზე უარესი გამოსავალი იქნება. საუკეთესო გამოსავალი კი ის არის, რომ საერთოდ არ მოხდეს საგადასახადო სისტემის ცენტრალიზაცია და ქვედა იურისდიქციებმა თვითონ იზრუნონ ხარჯებზეც და გადასახადებზეც. ხშირად, წარუმატებლობა სუბსიდირების პრინციპის დისკრედიტაციას ახდენს.

ამ ბიუროკრატული და ცენტრალიზებული საუკუნის დასასრულს საჭიროა სუბსიდირების არსი უფრო დაზუსტდეს და რადიკალურად მოერგოს ახლანდელ გარემოს. ამჟამად ეს პრინციპი გულისხმობს, რომ რომელიმე მაღალმა იურისდიქციამ თავის კომპეტენტურობაზე, პასუხისმგებლობასა და პრობლემის წინაშე მდგარი უფრო მცირე იურისდიქციის დაფინანსებაზე მაშინვე თქვას უარი, როგორც კი მაღალ იურისდიქციაში ამოცანების ეფექტიანად გადაჭრის ან ფინანსური შესაძლებლობის პირველივე პრობლემა გაჩნდება. ვიცი, რომ ეს ცოტა უტოპიაა. როდის ყოფილა, რომ ცენტრალური ხელისუფლება „წესისამებრ თმობდეს ტახტს?!” გულრწფელად გაგიმხელთ ეგრეთ წოდებული შვეიცარიული მოდელის სუსტ მხარეებს, მაგრამ იმედი არ უნდა დავკარგოთ. ჯერჯერობით ვერ შევძელით შემწეობებისა და ხელახალი გადანაწილების ტენდენციის შეჩერება ვერც პიროვნებებს და ვერც რეგიონებთან მიმართებაში. ორივე ძალიან პოპულარულია, გაცილებით პოპულარული, ვიდრე დეცენტრალიზაციის რიტორიკა.

საზოგადოებრივი პოლიტიკის ქვედა დონის იურისდიქციებზე გადატანა და ყველა სახელმწიფო სამსახურის პრივატიზაცია შესაძლოა ყველგან და ყოველთვის ოპტიმალური არ იყოს, განვითარებულ ქვეყნებშიც კი. მუნიციპალიტეტებმა, რეგიონებმა და ოლქებმა შესაძლოა ზედმეტად პოპულისტური დემოკრატიის გზით არასწორად გამოიყენონ თავიანთი ავტონომია, კერძო საწარმოებმა კი შესაძლოა არაფრად ჩააგდონ ხალხის ინტერესები. ადგილობრივი მმართველობისთვის ისევე აუცილებელია ძალაუფლების შეზღუდვა, როგორც ცენტრალურისთვის. არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გაჩნდეს უსაზღვრო დემოკრატიის შესაძლებლობა, „უმრავლესობის ტირანიის” ზოგიერთ ფორმას რომ არ მიეცეს გასაქანი.

მართალია, ყოვლისმომცველი ვერ იქნება, მაგრამ იმ პრინციპებს შორის, რაც ადგილობრივ დონეზე უნდა დავიცვათ, შეიძლება ჩავრთოთ „habeas corpus“,1 საკუთრების უფლება, კანონის უზენაესობა, თავისუფალი ვაჭრობა, პიროვნების დაცვა, აგრეთვე ისეთი პრინციპები, როგორიც არის: „ფიქტიური ქმედების აკრძალვა“, „კეთილსინდისიერი ქმედება“, „in dubio pro liberate“2, „dubio pro reo“3 და საწინააღმდეგო ძალის მქონე კანონების აკრძალვა.

ამოცანათა უმეტესობა, რომელთა უკეთ გადაჭრა რეგიონალიზაციის, ფსევდოავტონომიური არასამთავრობო ორგანიზაციების, ფინანსური გათანაბრებისა და ცენტრალიზაციის გზით უკვე სცადეს, უფრო ეფექტიანად უნდა გადაიჭრას პრივატიზაციის გზით და უკეთ წარიმართოს ყველას სასიკეთოდ. დაე დევიზი იყოს: მომხმარებელი იხდის, სახელმწიფოს კი მინიმალური გარანტია ეკისრება.

საგადასახადო სისტემის ავტონომიურობა, რეგიონალიზმი და დეცენტრალიზაცია

ფინანსური მოსაზრებანი სხვადასხვა ამოცანებისა და პრობლემების შესახებ მხოლოდ მოსაზრებებად კი არ უნდა დარჩეს, არამედ მათ მნიშვნელობას სათანადო შეფასება უნდა მიეცეს. ვინც იხდის, მან უნდა მართოს; ანუ, ინგლისური ანდაზის თანახმად, „ვინც იხდის, მუსიკასაც ის უკვეთავს.” ვინც იხდის, გადაწყვეტილებაც მან უნდა მიიღოს. ვისაც გარკვეული ხარისხის ფინანსური დამოუკიდებლობა არ გააჩნია, ძალიან ცოტა რამეს თუ გადაწყვეტს. ნება მომეცით, ისევ შეგახსენოთ სამი სანაგვე ყუთის ამბავი.

არავის არ უყვარს გადასახადების გადახდა. საზოგადოებრივ მეცნიერებათა დარგის მრავალი წარმომადგენელი და ეკონომისტი საათობით ფიქრობს ცნება „ფისკალურობის” შესახებ. თუ გავითვალისწინებთ, რომ საგადასახადო სისტემა ისტორიულად გადამწყვეტ როლს თამაშობდა, გასაოცარია, რომ ყველასთვის გასაგებად მასზე ძალიან ცოტას წერენ. ბიბლიოთეკებში უამრავი მასალაა, სადაც მოსახლეობისგან გადასახადების ყველაზე ეფექტიანი და შემოსავლიანი აკრეფის ტექნოლოგიებია აღწერილი, მეორე მხრივ კი დეტალური ინსტრუქციები გადასახადების ამოღების საუკეთესო სამართლებრივი, ნახევრად სამართლებრივი და არასამართლებრივი გზების შესახებ. მაგრამ, ჩვეულებრივ, შეუმჩნეველი რჩება ის ფაქტი, რომ მთელი პოლიტიკური ისტორია, ყოველ შემთხვევაში 50 პროცენტი მაინც, გადასახადების ისტორიაა და, ისტორიულად, აჯანყებათა და რევოლუციათა უმეტესობა თავიდან მუდამ საგადასახადო სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლით იწყებოდა. მშვიდობიან სამოქალაქო საზოგადოებაში შედარებით ნაკლებად გვხვდება აშკარა კანონები და ტექნიკური რეცეპტები სოციალური ინფრასტრუქტურის შესახებ, სადაც კონფლიქტი დამნაშავესა და დაზარალებულს შორის კონკრეტულად კანონის უზენაესობით წყდება.

დიდი შრომა გვმართებს, რომ არსებული ცენტრალური ხელისუფლება ვაიძულოთ ისეთი ამოცანების შესრულებით შემოიფარგლოს, რაც მართლა გვჭირდება, როგორიც არის, მაგალითად, მთავრობის შეზღუდვა, რაც შეზღუდულ აღმასრულებელ ხელისუფლებას, შეზღუდულ გადასახადებს და მინიმალური რაოდენობის სახელმწიფო სამსახურებს გულისხმობს. ამით ადგილობრივი თვითმმართველობა ცხადყოფს, რა გზით შეიძლება კერძო ავტონომიის დამყარება – კერძოდ, პოლიტიკური ძალაუფლების მშვიდობიანი დათმობის გზით ყველა სფეროში, სადაც მშვიდობიან სამოქალაქო საზოგადოებას ის არ სჭირდება. ნება მიბოძეთ, კიდევ ერთხელ გავიმეორო, ასეთი პროგრამა ძალიან საჭირო, მაგრამ ნაკლებად პოპულარულია…

რეგიონული და ადგილობრივი ავტონომიისთვის ბრძოლა იგივეა, რაც ცენტრალური პოლიტიკური ხელისუფლების უზარმაზარი სისტემისა და ფინანსური სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლა, რომლებიც მხოლოდ იმაზე ზრუნავენ, რომ არსებული ფორმით შეინარჩუნონ თავი.

რაც უფრო მეტს ფიქრობთ, მით უფრო შორს მიდიხართ. გადამწყვეტი სიტყვა გადამხდელს ეკუთვნის

„ვინც იხდის, მან უნდა მართოს” – ეს დევიზი შეიძლება ჭეშმარიტი დემოკრატიის ფისკალურ პრინციპად ავიღოთ. არავის არ უნდა დაეკისროს გადასახადი, თუკი თვითონ ვერ გადაწყვეტს მის ოდენობას და მიზანს. ეს პრინციპი საკმაოდ კარგად მუშაობს შვეიცარიაში და ძალიან შედეგიანია. იმ თვალაზრისით, რაც ავტონომიის შესახებ ითქვა, არსებითად იზღუდება ხელახალი გადანაწილების მასშტაბი სხვადასხვა რეგიონებსა და საზოგადოებებს შორის. ყველა სახის გადასახადის ან სხვა ვალდებულებების დაკისრება, აკრეფილი გადასახადების ხარჯების სპექტრი და აგრეთვე ხელახალი გადანაწილება დემოკრატიულად, ხალხის ხმის მიცემით უნდა მოხდეს, რომ ლეგიტიმურობა მოიპოვოს. ლოგიკური დასკვნით, ამ დემოკრატიული პრინციპიდან მეორე ასეთივე მნიშვნელოვანი პრინციპი გამომდინარეობს: რაც უფრო მეტს ფიქრობთ, მით უფრო შორს მიდიხართ, გერმანულად: „Je betrofener desto beteiligter“.4

ავტონომიის ყველა მომხრეს ეს პრინციპი აქვს დევიზად. მაგრამ ხშირ შემთხვევაში ის პირდაპირ ეწინააღმდეგება რადიკალურად დემოკრატიულ პრინციპს – „თითო კაცზე თითო ხმა“, რასაც დიდ სოციალურ ჯგუფში გამოყენებისას სულ სხვა შედეგები მოსდევს. მრავალი ეთნიკური ერთეულისგან შემდგარ არაერთგვაროვან ჯგუფში „თითო კაცზე თითო ხმის“ წესით უმრავლესობას ძალიან იოლად შეუძლია ნებისმიერ უმცირესობას აჯობოს. გადასახადებთან დაკავშირებით ამან შეიძლება განსაკუთრებით შემაშფოთებელ დილემასთან მიგვიყვანოს: თუ მთელ საზოგადოებას ორ ჯგუფად გავყოფთ – „გადასახადის გადამხდელები“ და „გადასახადის მჭამელები“, შესაძლებელია, და არა მარტო შესაძლებელი, არამედ მოსალოდნელიც, რომ პირველ ჯგუფში უფრო მეტნი აღმოჩნდნენ, ვიდრე მეორეში. უფრო სერიოზულ პრობლემასთან გვექნება საქმე, თუ გადასახადის გადამხდელები სხვა რეგიონში ცხოვრობენ და გადასახადის მჭამელები სხვაში. მაგალითად, ავიღოთ იტალია, სადაც ჩრდილოეთში გადახდილ გადასახადებს სამხრეთში მოიხმარენ.

ზემოხსენებულ პრინციპს, რაც უფრო მეტს ფიქრობ, მით უფრო შორს მიდიხარ, მეორე პრინციპი მოსდევს: „არავითარი გადასახადები წარმომადგენლობის გარეშე“.

ეს თამამი აზრი შემდეგ ვითარებას ეხება: რომელიმე კონკრეტული რეგიონის ან წევრი ქვეყნის, მაგალითად ბუნდესლენდის ოლქის სპეციფიკური ინტერესების წარმოდგენა პირდაპირ კავშირშია სასურველი ამოცანების შესასრულებლად საჭირო გადასახადების აკრეფის ძალიან არაპოპულარულ აუცილებლობასთან. სხვა სიტყვებით, მუნიციპალიტეტს, ოლქს, ბუნდესლენდს ან წევრ ქვეყანას შეუძლია ავტონომიურად იარსებოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გარკვეული ხარისხის ფინანსური ავტონომია ექნება, დამოუკიდებელი და გარე გავლენისგან თავისუფალი. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში აუცილებელია გადასახადების ამოღების უფლებამოსილება იმ ხალხისგან, რომლებიც დემოკრატიულად არიან „განწყობილი” ზოგიერთი სახელმწიფო დავალების შესასრულებლად.

ერთხელ ამერიკის უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარემ ჯეფ მარშალმა თქვა: „გადასახადების დაკისრების უფლება იგივეა, რაც დანგრევის უფლების მიცემა.“ ეს ძალიან კარგად გამოხატავს ყველა სახელმწიფო ამოცანის შესრულების ყველაზე დიდ და ყველაზე მნიშვნელოვან დილემას. ყველა მთავრობას სურს ხალხის სახელით ხალხის სამსახურში ყოფნის ვალდებულება იკისროს და ხელახალი გადანაწილების სისტემა ჩამოაყალიბოს. გადასახადების გარეშე არც ერთ პოლტიკურ სისტემას არ შეუძლია ამის გაკეთება. მაგრამ ხშირად გადასახადები გამანადგურებლად მოქმედებს მრავალ დადებით განზრახვაზე, როგორიც არის მაღალი მწარმოებლურობის მიღწევა, დაზოგვა და ქველმოქმედება, რაც მტკიცე საზოგადოების ქვაკუთხედს წარმოადგენს. სახელმწიფო ამოცანების, ხარჯების და შემოსავლების ოპტიმიზაცია მხოლოდ მაშინ გახდება შესაძლებელი, როდესაც ყველა სამთავრობო დონეზე უკეთესი გამჭვირვალობა იქნება და როდესაც პოლიტიკური სისტემა ამ სამივე ასპექტს თანაბარ მნიშვნელობას მიანიჭებს. რაც უფრო პატარა და მარტივია სტრუქტურა, მით უფრო სწრაფად მიღწევადია დემოკრატიის პირობებში. ვიდრე უფრო ფართო ღია დემოკრატიაზე გადავიდოდეთ, ჯერ სახელმწიფო ამოცანებისა და სახელმწიფო სამსახურების და ხელახალი გადანაწილების მინიმიზაცია უნდა დავისახოთ მიზნად.

თავისი მოსაზრებანი ავტონომიის პრინციპების შესახებ ჩარლზ ბლანკარტმა ასე ჩამოაყალიბა: „ავტონომიურ პოლიტიკაზე აგებული სახელმწიფო საზოგადოების თავისუფალ კონგლომერატად კი არ ყალიბდება, როგორც ხშირად ჰგონიათ ხოლმე, არამედ სხვადასხვა ამოცანის შესასრულებლად სხვადასხვა „ფედერალური“ დონეები წარმოიშობა. მაგრამ ყოველი დონე, ანუ ყოველი „წრე“ თვითონ არის პასუხისმგებელი თავის ფინანსურ უზრუნველყოფაზე. ამ თვალსაზრისით ორმხრივი შეთანხმება უნდა მოხდეს მათ შორის, ვინც გადაწყვეტილებებს იღებს და ვინც მომსახურებით სარგებლობს და ამისთვის იხდის. გარდა ამისა, არ არსებობს გადაწყვეტილების მიმღები, ვინც ამავდროულად თვითონაც გადასახადის გადამხდელი არ იქნება. ამგვარად, ერთგვარი ინსტიტუციონალური სიმეტრია იქმნება.” 5

ზემოხსენებული გადასახადის გადამხდელებისა და გადასახადის მჭამელების კატეგორიების გათვალისწინებით, შეგვიძლია ეს პრინციპი ასე ჩამოვაყალიბოთ: გადასახადის გადამხდელების გარეშე გადასახადის მჭამელები ვერ იარსებებენ. რასაკვირველია, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თითოეული მოქალაქე, რომელიც გადასახადს იხდის, ავტომატურად კარგავს ხმის მიცემის უფლებას. ეს პრინციპი ზოგადად უფრო მაღალ დონეზე უნდა განხორციელდეს. უნდა ვაღიარო, რომ ეს პრინციპი შვეიცარიაშიც გაქრა. სახელმწიფო სამსახურების ცენტრალიზაციის ტენდენციის შეჩერება საოლქო და ფედერალურ დონეზე ვერც ჩვენ შევძელით, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი პოლიტიკური სისტემა შედარებით უკეთეს ინსტიტუციონალურ მუხრუჭებს ფლობს.

ფინანსური სისტემა პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია, რომელსაც ხშირად სათანადოდ ვერ აფასებენ. საერთოდ, საგადასახადო სისტემის მიზანს არ წარმოადგენს, რომ წლიდან წლამდე სხვადასხვა იმპროვიზაციის გზით შეაკოწიწოს მოცემული წლისთვის საჭირო ფონდები. მის კლასიკურ ლიბერალურ ამოცანას ფისკალური შემოსავლის ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა, სახელმწიფო მასშტაბის საუკეთესო შესაძლო გზით შემცირება და, საერთოდ, ეკონომიკის გაჯანსაღება წარმოადგენს. პიროვნებებსა და რეგიონებს შორის ხელახალი გადანაწილების შეზღუდვით და მუნიციპალიტეტების, ოლქების, სახელმწიფოებისა და ფედერაციების ფისკალური კონკურენციის გზით საგადასახადო ტვირთის მნიშვნელოვნად შემსუბუქება შეიძლება.

როდის მიიღებს უმრავლესობა გადაწყეტილებას საკუთარი გადასახადების შესახებ…

გადასახადის რაოდენობას შვეიცარიაში მოქალაქეები და გადასახადის გადამხდელები დემოკრატიული გზით წყვეტენ ხმათა უმრავლესობის წესით. ასეთი მოდელის სხვა სისტემებსა და სხვა პირობებში პირდაპირ გადატანა არ შეიძლება. დროდადრო ისევ ეჭვქვეშ დგება ის საკითხი, უნდა დატოვოს თუ არა მთავრობამ „გადასახადების უფლება“ თვითონ მოქალაქეების კომპეტენციაში. ის ფაქტი, რომ უმრავლესობა წყვეტს გადასახადის რაოდენობას, ინსტიტუციონალური იერარქიის ყველა საფეხურზე კარგ საფუძველს ქმნის იმისათვის, რომ საგადასახადო სისტემა ზედმეტად პროგრესირებადი ვერ გახდეს და სპექტრის მდიდარმა მხარემ იძულებით დატოვოს იქაურობა, თუკი ტვირთის შემსუბუქებას ვერ შეძლებს. კონკურენტულ სისტემაში კარგი საფუძველი არსებობს იმისათვის, რომ პროგრესულად ზრდის მხოლოდ მსუბუქი ფორმა არსებობდეს. პრინციპი „თითო წევრზე თითო ხმის უფლება“ მხოლოდ მაშინ იმუშავებს, როდესაც თითო წევრზე თითო საგდასახადო კურსის სისტემა იქნება.

შვეიცარიის კონკურენტული საგადასახადო სისტემა და საგადასახადო შემოსავლების სამივე (მუნიციპალურ, საოლქო და ფედერალურ) დონეზე განაწილება ექსპერიმენტების კარგ ნიადაგს ქმნის. ეს შეიძლება სავსებით და ყოველმხრივ ოპტიმალური არ იყოს, მაგრამ კარგად მუშაობს და ჩვენ შედარებით დაბალი საგადასახადო დონის კარგი ხარისხის სახელმწიფო სამსახურებსა და ინფრასტრუქტურასთან შერწყმის საშუალება გვაქვს. შვეიცარიაში არსებობს მოძრავი ხმის მიცემის წესი, განსაკუთრებით მცირე ზომის იურისდიქციების თვალსაზრისით, მთელი ფედერაციის მასშტაბით. და, მაინც, მდიდარი გადასახადის გადამხდელის გამგზავრება რომელიმე ტერიტორიიდან მედიის დიდ პოპულისტურ კამპანიას იწვევს “მდიდრების საწინააღმდეგოდ” და ახალი, უფრო ცენტრალიზებული სისტემის სასარგებლოდ, სადაც ასეთი ხმის მიცემის არავითარი შესაძლებლობა არ იქნება. შესაძლოა, იურისდიქციებისა და საგადასახადო კურსის კონკურენციაზე აგებული სისტემა ერთერთი ყველაზე საუკეთესო სისტემაა, მაგრამ დემოკრატიული გადაწყვეტილებების ზეწოლის ქვეშ ყველაზე პოპულარული და ყველაზე მტკიცე არ არის. დემოკრატიას ყოველთვის ცენტრალიზაციის ტენდენცია აქვს.

საგადასახადო სისტემის ლტოლვილებისადმი კეთილგანწყობის წყალობით შვეიცარიას დოვლათის შემქმნელი მუშახელი არ აკლია და არც იმაზე ამბობს უარს, რომ ევროპული საგადასახადო სისტემისგან, რომელიც მდიდრებს ძალიან დიდ გადასახადებს აკისრებს, სარგებელი ნახოს. შვეიცარიაში მდიდარი ხალხისთვის კარი მუდამ ღიაა. ამაში ცუდს ვერაფერს ვხედავ…

არ უნდა დაგვავიწყდეს იმის გათვალისწინებაც, რომ „ჩამორჩენილი ერისთვის“ თეორიული შესაძლებლობები უფრო მეტია, ვიდრე პრაქტიკული. ასეთ ქვეყნებში გადასახადებისა და სახელმწიფო ამოცანების ნულამდე დაყვანის ძლიერი ტენდენციაა. ფაქტობრივად, საზოგადოებრივი დოვლათისა და ინფრასტრუქტურის ძალიან ცუდი უზრუნველყოფა შეუძლებელია ისეთ სისტემაში, სადაც ყველა ხედავს რა ხდება მეზობელ სისტემაში. ამგვარად, გარკვეულ დონეზე სახელმწიფო მოთხოვნილებები რჩება, რომლის ქვემოთაც ჩამოსვლა არ შეუძლია. მდიდარი გადამხდელისთვისაც კი ძალიან ჩვეულებრივი და ბუნებრივი ამბავია, რომ კონტრიბუციის როგორმე გაზრდის მოტივი ამოძრავებდეს, თუკი ხედავს, რომ მთლიანობაში ეს რაღაცას ნიშნავს.

პოლიტიკური ეკონომიის მექანიზმი, რის შესახებაც აქ ვსაუბრობ, მუნიციპალურ, რეგიონულ თუ საერთაშორისო დონეზე სხვადასხვა სუბსიდიებითა და სტრუქტურული ფონდებით ხელოვნური „გათანაბრების“ მცდელობამ არ უნდა დაამახინჯოს. ადგილობრივი და რეგიონული ხელახალი გადანაწილება ძალიან პოპულარულია, მაგრამ ჯანსაღი საგადასახადო სისტემისთვის, რომელიც სახელმწიფო ხარჯსა და გადასახადებზე და მის სანაცვლოდ გაწეული მომსახურების გამჭვირვალობაზეა აგებული, მომწამვლელია.

რაც უფრო პირდაპირია დემოკრატია, მით უფრო მწვავე დისკუსიის საგანი ხდება გადასახადები, მათგან მიღებული სარგებელი და სახელმწიფო მოხელეთა როლი ამ ორივე ასპექტში. ამგვარად, ზრდასრული გადასახადის გადამხდელი ჰქვია ყველა სრულწლოვან მოქალაქეს, რომელიც გამუდმებით აკონტროლებს სახელმწიფო სამსახურიდან მიღებული ფულის ღირებულებას, მოითხოვს ეფექტიანობას, გამჭვირვალობას და სისტემაში არსებულ ნებისმიერ ნაკლოვანებაზე რეაგირებს.

რასაკვირველია, დეცენტრალიზაციასაც აქვს თავისი უარყოფითი მხარეები. ყველაზე ნაკლებეფექტიანი მოთამაშე კონკურენციის პირობებში უფრო უარეს მდგომარეობაშია, ვიდრე ცენტრალიზებული სისტემის გასაშუალოებული კეთილდღეობის „ჰარმონიზაციის“ პირობებში.

მაგრამ ლიბერალური თვალსაზრისით, ეგრეთ წოდებულ განვითარებად ქვეყნებში არ არის გამორიცხული არსებობდეს მართლაც მტკივნეული ნაკლოვანებანიც, სადაც უთანასწორობის ფასი შესაძლოა ძალიან მაღალი იყოს. განსხვავებულობა მუდამ უთანასწორობასთან არის დაკავშირებული. მაგრამ ისტორია გამუდმებით გვახსენებს, რომ ეს ჩამორჩენილი სტრუქტურები განვითარდნენ, თანამედროვე ეფექტიან ქვეყნებად იქცნენ და სასიამოვნო გამოცოცხლება გამოიწვიეს საერთო კეთილდღეობის გზაზე. მაგრამ ცენტრალიზაციის საფრთხე კვლავ არსებობს და „მეცნიერებისა და პოლიტიკის უკანასკნელი გადახრებისა და შეცდომების ტენდენცია ყველა იურისდიქციის, ფედერალური სისტემის ყველა შემადგენელი ნაწილის გაერთიანების” საფრთხეს შეიცავს. კლასიკოსი ლიბერალები, თავისუფალი ვაჭრები, მონოპოლიას ჭეშმარიტ და სწორ პრაქტიკულ გადაწყვეტილებებზე მაღლა არ აყენებენ. მაგრამ ისინი მცირე კონკურენტული ერთეულების სისტემას უჭერენ მხარს, რომელიც ბევრ სხვადასხვა სახის პატარა შეცდომას და ცდომილებას უშვებს. ასეთი სახის სისტემაში შედარებების საფუძველზე შესწავლის შესაძლებლობა არსებობს. შესაძლოა ეს უფრო ნაკლებ სახიფათო იყოს, ვიდრე ძლიერი, ცენტრალიზებული სისტემა, სადაც დიდი შეცდომები და ცდომილებები უფრო საშიშია. პრაქტიკული გამოცდილება და დაკვირვებები, რისკზე, შეცდომებზე და შეცდომების აღიარებაზე სწავლა ჩვენი საერთო მიზანი უნდა იყოს. ამ ორომტრიალში რაც უფრო პატარაა ერთეული, წარმატებისა და შეცდომების თავიდან აცილების მით უფრო უკეთესი შესაძლებლობა არსებობს.

------------------

რობერტ ნეფი

შვეიცარიის ლიბერალური ინსტიტუტის დირექტორი

გამოქვეყნდა 2000 წელს